George Segal, The Curtain, 1974

René Magritte, La condition humaine

Het venster in de kunst

als metafoor en motief

Het venster in de kunst is vaak met betekenis geladen. In het werk van Leonardo da Vinci, Caravaggio en Dürer laten vensters het licht door van een bovennatuurlijke werkelijkheid. In de moderne kunst gebruiken Dali, Magritte en Savinio het venster als overgang naar een andere, spirituele werkelijkheid. De Seagram Paintings van Mark Rothko lijken op vensters. Bieden ze een doorkijkje naar een andere wereld of blokkeren ze juist het zicht daarop?

Het venster stond ook eeuwenlang voor het illusionistisch naschilderen van de werkelijkheid. De eerste die sprak over een schildering als ware het een kijkje door een venster was de renaissance architect en theoreticus Leon Battista Alberti. Dit idee van een schilderij als venster domineerde de schilderkunst tot aan het einde van de 19e eeuw. Toen gingen kunstenaars als Cézanne juist de platheid van het doek benadrukken. Ook door stukjes doek onbeschilderd te laten stopten schilders met het langer ontkennen van het platte vlak van het doek. Ideeën over hoe een schilderij eruit hoort te zien werden belangrijker dan de exacte weergave van de werkelijkheid. De metafoor ‘het schilderij als venster’ verloor haar geldigheid.

Aan het begin van de twintigste eeuw werd het venster juist door kunstenaars als motief ingezet om de kunst definitief vrij te maken van de taak om de werkelijkheid af te beelden, zoals in het werk van Henri Matisse. In zijn interieurs met vensters valt op dat er geen verschil is tussen binnen en buiten. In de serie Fenêtres van Robert Delaunay lossen de vensters op in een vrijwel abstract kleurenspel. De ramen van het venster Fresh Widow van Marcel Duchamp uit 1920 zijn met zwart leer afgezet, waarin de toeschouwer zich weerspiegeld ziet. Het venster is zelf een kunstwerk geworden.

Ook René Magritte haalde in zijn kunstwerken het idee van een schilderij als afspiegeling van de werkelijkheid onderuit. Hij ging echter nog een stap verder en ondermijnde het concept van ‘de werkelijkheid’ zelf. Ook binnen zijn werken spelen vensters een grote rol.